È ÛÎ Ï ÙË ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ (ˆ appleúòùë /ÌËÙÚÈÎ, Â ÙÂÚË /Í ÓË )

Transcript

1

2 π Δ ªπ ÀΔπ ª π TMHMA NH π ø ø ƒ Δ ƒπ ø π ƒ ƒ ªª Δø ø π π π π À ƒπ È ÛÎ Ï ÙË ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ (ˆ appleúòùë /ÌËÙÚÈÎ,  ÙÂÚË /Í ÓË ) ƒ ƒ ªª Àªº I º øƒπ 4, 5 Î È 6 ÂappleÙÂÌ Ú Ô 2009

3 E πδƒ π Δ ªO π πδƒo Úfi ÚÔ : ΔÔÌapple Ë ËÌ ÙÚÈÔ OÌfiÙÈÌÔ ıëáëù, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË ª ÏË: Ì Ó ÎË ªÈ ÏË, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Ú ÙË πôú Ó Ô ÕÓÓ, Ó. Î ıëá ÙÚÈ Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÚ ÏÔÁ ÚÔ Δ Ó, Ó. Î ıëá ÙÚÈ Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ı Ó Ì ÚÔ Ë Ù ÚÔ, Âapple Î. Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÈÎ ª ΠÔÓ ÏË ÂÒÚÁÈÔ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ πˆ ÓÓ ÓˆÓ Ô ÙÛÔÁÈ ÓÓË ËÌ ÙÚË, Âapple Î. Î ıëáëù ºÈÏÔÛÔÊÈÎ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË ª ÙÛ ÁÁÔ Ú Ï, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ı Ó ª ÙÛË appleôï ˆÓ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ Ï ªappleÂÚÂÚ ÙÚÔ, Û Ì Ô ÏÔ ÙÔ È ÁˆÁÈÎÔ πóûùèùô ÙÔ Î ı Ó ÛÈÔ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ı Ó Ù Ó ÒÛÙ, Ó. Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÈÎ ª ΠÔÓ apple ÔÁÈ ÓÓ ÎË ÈÎfiÏ Ô, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Ú ÙË Ô ÏÈÒÙË ª ÌË, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÈÎ ª ΠÔÓ ΔÛÈ Î ÏÔ ÈÒÚÁÔ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË Ã Ù Ëapple Ó ÁÈˆÙ Ë ÕÓÓ, Âapple Î. Î ıëá ÙÚÈ Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Frederick appleúô à ٠ËÛ Ë ˆÊÚfiÓË, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË Oƒ øδπ πδƒo Úfi ÚÔ ÒÛÙ. Ù Ó Ú ÌÌ Ù ÕÓÓ μ Î ÏË Δ Ì ÕÓÓ Ã Ù Ëapple Ó ÁÈˆÙ Ë ª ÏË Ó ÛÙ Û Ù ÌÔ ΔÚÈ ÓÙ Ê ÏÏÔ ˆÙfiappleÔ ÏÔ Ú ÌÌ Ù ŒÊË ÒÙË ÔÍ ΔÚ ÓÔ ËÌ ÙÚË Ã Û Ó Ë Ï ÓË apple ˆ ÓÓÔ ÙÂÊ Ó ΔÛ ÎÈÚÔappleÔ ÏÔ 4 π Δ ªπ ÀΔπ ª π π ø π à ÓÂÏÏËÓÈÔ Ó ÚÈÔ π Δ ªπ ÀΔπ ª π π ø π à ÓÂÏÏËÓÈÔ Ó ÚÈÔ 5

4 π OY A 1 π OY A 1 ÙÔ, 5 ÂappleÙÂÌ Ú Ô 2009 flú ıô Û 1 ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ˆ ÌËÙÚÈÎ (appleúòùë) ıâì ÙÈÎ : ψÛÛÔÏÔÁÈÎ /  ÌÂıÔ ÔÏÔÁÈÎ appleúôûâáá ÛÂÈ ÚÔ Ú Ô:. Î -. à ٠ËÛ Ë Δƒπ ªπ π 1. ËÌ ÙÚÈÔ ΔÔÌapple Ë, ÌfiÙ. ıëáëù ı Ó ÛÈÔ Î, ıëáëù.δ... appleô ÈÛÙÚÈ ÎÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô ıëóòó 3. appleôï ˆÓ ª ÙÚË, ıëáëù.. ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô ÂÛÛ Ï 4. ˆÊÚfiÓË Ã Ù ËÛ Ë, ıëáëù..... μμ Δ 5 Δ ªμƒπ À Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ «Ì ÓfiËÌ» ÁÈ Ù apple È È ÙË ã Ù ÍË ÙÔ Ë- ÌÔÙÈÎÔ Û ÔÏÂ Ô appleúôû ÚÌÔÛÌ Ó Û  ÔÌ ÓË appleâú ÛÙ ÛË ÂappleÈÎÔÈÓˆÓ Î Ù ÙË È ÛÎ Ï ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ÛÙË Û ÔÏÈÎ Ù ÍË. ΔÔÎÌ Î Ô Î Ù ÎÙËÛË ÙˆÓ ÌÔÚÊÔÛ ÓÙ ÎÙÈÎÒÓ ÔÌÒÓ ÙË ÂÏÏËÓÈÎ - applefi ÏÏfiÁψÛÛÔ Î È Ê ÛÈÎÔ ÔÌÈÏËÙ ÙË μ/μ ıìè Îapple  ÛË : ÌÈ Û ÁÎÚÈÙÈÎ ÂÚ ÓËÙÈÎ ÌÂÏ ÙË. ÏÈÔappleÔ ÏÔ Ù ÛÂÈ Î È applefi ÂÈ ÙˆÓ ÛÎ ÏˆÓ ÁÈ Ù Ó Û ÔÏÈÎ ÂÁ ÂÈ- Ú È ÁψÛÛÈÎ È ÛÎ Ï ÙˆÓ Ù ÍÂˆÓ ã & Δã. Ì Ú ÓÙ Ô appleèîôèóˆóò ÛÙ ÂÏÏËÓÈÎ Ì ÂÈÚÔÓÔÌ Â Î È ÂÎÊÚ ÛÂÈ : ÎÚÈ- Ù ÚÈ ÂappleÈÏÔÁ Î È appleúôù ÛÂÈ ÍÈÔappleÔ ËÛË ÛÙËÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎ È ÈÎ Û π. ÓÙˆÓ Ô - ÚËÙÈÎÔ È ÛÎ Ï Î È Ë ÂÎÌ ıëûë ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ˆ appleúòùë /ÌËÙÚÈÎ Ì Û applefi ÙÔ ÁψÛÛÈÎfi ÁÚ ÌÌ ÙÈÛÌfi applefi ÙÔ ÂÎapple È Â Ù ÂÓËÏ ÎˆÓ ÙˆÓ Û ÔÏ ˆÓ  ÙÂÚË Â Î ÈÚ ÙË ÂÚÈÊ ÚÂÈ ÂÓÙÚÈÎ ª ΠÔÓ. μ ÛÈÏÂÈ Ô Â Ì ÚÁ ÛÙ ÚÈ ÂÌ ÙÈÎ : KÔÈÓˆÓÈÎÔappleÔÏÈÙÈÛÌÈÎÔ apple Ú ÁÔÓÙ ÚÔ Ú Ô:. ΔÛÈ Î ÏÔ -. ˆÌ ÎË ÁÎÔÛÌÈÔappleÔÈËÌ ÓË appleïëúôêôú Î È È ÌfiÚʈÛË ÌÈ Ó ÁψÛÛÈÎ ÎÔ ÏÙÔ Ú. Ù ÚÈ Ófi ÎÔ ÏÙÔ Ú ÛÙËÓ ıô Û È ÛÎ Ï ÙË Í ÓË ÁÏÒÛÛ. appleâú appleùˆûë ÙË Ó ÂÏÏËÓÈÎ Õ. à ٠Ëapple Ó ÁÈˆÙ Ë ÔÏÈÙÈÛÌfi Î È È ÂÔÏÔÁ ÛÙË È ÛÎ Ï ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ˆ Í - ÓË Ø ÌÈ Û ÁÎÚÈÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË Ì ÙË È ÛÎ Ï ÙË ÚˆÛÈÎ Δ. ΔÚÈ ÓÙ Ê ÏÏ Ô,. ˆÌ ÎË μμ Δ 5 Δ ªμƒπ À È ÛÎ Ï ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ˆ Í ÓË Ì Û applefi ÂÎapple È-  ÙÈÎ ÂÁ ÂÈÚ È ÁÈ ÂÓ ÏÈΠ: ÁψÛÛÈÎ appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙÂ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎ Î Ù ÛΠª. ª ÚÁ ÚÒÓË ÙËÛË È ÏÂÈÌÌ - Ê È ÏÂÈÌÌ ÚÔ Ú Ô: ª. Ô ÏÈÒÙË,. Ù Ó,. à ٠Ëapple Ó ÁÈˆÙ Ë apple ÛËÌË Ó ÚÍË apple ÔÛË ÙÈÌËÙÈÎ appleï Î Ù ÛÙÔÓ Ì. ıëáëù Î. ËÌ ÙÚÈÔ ΔÔÌapple Ë ÚÔ Ú Ô:. ΔÛÈÔ ÌË - π. μ Ì Î Ô Ê appleóèûë ÛÙÈ ÁÏÒÛÛÂ Î È ÙÔ appleôïèùèûìô : Ê ÚÌÔÁ ÛÙËÓ ÂÏÏËÓÈÎ Û ÔÏÈÎ Ù ÍË ƒ. Ô ÓË,. apple fiappleô ÏÔ,. apple Ó ÛÙ Û Ô, ª. Ú ÛÎÂ, μ. ÂÙÚ,. ÂÙÚ Ô, μ. ÏÈ ÙÛÈÎ Î.. 18 π Δ ªπ ÀΔπ ª π Δª ª π ø ø ÓÂÏÏ ÓÈÔ Ó ÚÈÔ π Δ ªπ ÀΔπ ª π Δª ª π ø ø ÓÂÏÏ ÓÈÔ Ó ÚÈÔ 19

5 π OY A 1 π OY A Δ ÓÈÎ ÙÔ Ú Ì ÙÔ Î È È ÛÎ Ï ÙË ÁÏÒÛÛ : ÔÏÔÁÈÎ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎÔappleÔÏÈÙÈÛÌÈÎ È ÛÙ ÛË. X Û appleë, π. μ Ì Î Ô ÙÔ, 5 ÂappleÙÂÌ Ú Ô 2009 flú ıô Û 2 ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ˆ  ÙÂÚË (Í ÓË) ıâì ÙÈÎ : È ÎÙÈÎfi ÏÈÎfi/  ÌÂıÔ ÔÏÔÁÈÎ appleúôûâáá - ÛÂÈ ÚÔ Ú Ô:. πôú Ó Ô, Δ. ÏÔÁ ÚÔ ÏˆÛÛÈÎ appleôèîèï ÛÙË È ÛÎ Ï ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ˆ  ÙÂÚË / Í ÓË ÁÏÒÛÛ : Ô ÙÔÓÈÛÌfi ÙˆÓ appleúôapple ÚÔÍ ÔÓˆÓ Ô ÂÙ ÚˆÓ. apple ÓÔ, μ. È ÓÓ Î ªÂÙ Î ÓËÛË ÙÔ ÙfiÓÔ ÛÙ appleúôapple ÚÔÍ ÙÔÓ Âapple ıâù : È ÛÎ - Ï Û ÏÏfiÁψÛÛÔ μ. ÁÈÔ, π. ÚËÁÔÚ Ô,. πôú Ó Ô ªÂÙ Î ÓËÛË ÙÔ ÙfiÓÔ ÛÙ appleúôapple ÚÔÍ ÙÔÓ Ô ÛÈ ÛÙÈÎ : È - ÛÎ Ï Û ÏÏfiÁψÛÛÔ. Ô Ù,. ÈÎÔÏÔappleÔ ÏÔ ÎÏ ÛË ÙÔ apple ıëùèîô ÔÚ ÛÙÔ ÛÙË ÓÂÔÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ : È ÎÙÈÎ appleúôù ÛÂÈ. Ù ÏÈÔ, ª. ÁÎ,. πôú Ó Ô apple ıëùèîfi apple Ú Ù ÙÈÎfi ÛÙËÓ ÎÔÈÓ ÓÂÔÂÏÏËÓÈÎ : È ÛÎ - Ï Û ÏÏfiÁψÛÛÔ Ã. ÙÛÔ,. πôú Ó Ô ÔÈÓˆÓÈÎÔ apple Ú ÁÔÓÙ appleô ÂappleËÚÂ Ô Ó ÙË È ÛÎ Ï ÙË ÂÏ- ÏËÓÈÎ Û ÓËappleÈ ÁˆÁ fiappleô ÊÔÈÙÔ Ó ÌÈÎÚÔ ÌÔ ÛÔ ÏÌ ÓÔÈ. ΔÛÈÔ ÌË,. ÔÏÈÎ Ô È Ê ÏÈÎ È ÊÔÚ ÛÙÈ ÛÙ ÛÂÈ Î È ÛÙÚ ÙËÁÈÎ Ó ÁÓˆÛË ÙˆÓ Ì ıëùòó ÙÔ ËÌÔÙÈÎÔ ÔÏ Ô. Ú,. ªappleÔ Ófi,. ÌÔÁÏÔ, Ã. ÔÛÛ ÎË μμ Δ 5 Δ ªμƒπ À ÙËÛË Â appleóô μμ Δ 5 Δ ªμƒπ À È ÏÂÈÌÌ - Ê apple ÛËÌË Ó ÚÍË ÂÌ ÙÈÎ : È ÎÙÈÎfi ÏÈÎfi/  ÌÂıÔ ÔÏÔÁÈÎ appleúôûâáá ÛÂÈ ÚÔ Ú Ô:. ª ÙÛ ÁÁÔ Ú -. Î È ÛÎ Ï ÙˆÓ È ÈˆÙÈÛÌÒÓ Û ÌË ÂÏÏËÓfiʈÓÔ ÊÔÈÙËÙ S. Berikashvili, π. Lobzhanidze È ÛÎ Ï ÙÔ ÁÚ appleùô ÏfiÁÔ ÛÙËÓ ÂÏÏËÓfiÁψÛÛË ÂÎapple  ÛË ÙË È ÛappleÔÚ : applefi ÙËÓ ÂappleÈÎÔÈÓˆÓÈ Î ÈÎ ÓfiÙËÙ ÛÙÈ appleú ÎÙÈÎ ÁÚ ÌÌ ÙÈÛÌÔ 20 π Δ ªπ ÀΔπ ª π Δª ª π ø ø ÓÂÏÏ ÓÈÔ Ó ÚÈÔ π Δ ªπ ÀΔπ ª π Δª ª π ø ø ÓÂÏÏ ÓÈÔ Ó ÚÈÔ 21

6 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΩ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ με σειπονομίερ και εκθπάζειρ: κπιηήπια επιλογήρ και πποηάζειρ αξιοποίηζηρ ζηην εκπαιδεςηική διαδικαζία Ιωάννα Ανηωνίος-Κπηηικού Ιλζηηηνύην Επεμεξγαζίαο ηνπ Λόγνπ Résumé L objectif de cette intervention est de souligner l importance de l exploitation pédagogique des gestes dans l enseignement du grec. D une part l apprenant grec prendra conscience de la richesse de sa propre langue et d autre part, l apprenant étranger saisira plus facilement les gestes qui n appartiennent pas à sa propre culture. Pour aider donc le professeur cherchant à introduire les gestes/expressions dans son enseignement, nous examinons les critères désignant les gestes qui se prêtent à être enseignés et nous proposons des activités aptes à libérer l expression chez l apprenant, afin de vivre le langage dans sa totalité physique et verbale. Les activités pédagogiques qui combinent la parole, les gestes, ainsi que les pratiques et les coutumes des Grecs, mobilisent l intérêt des apprenants et contribuent, en effet, au développement de leur compétence communicative et (inter)culturelle. 1. Ειζαγωγή Οη ρεηξνλνκίεο αλήθνπλ ζηνλ θηλεηηθό θώδηθα ν νπνίνο ιεηηνπξγεί ζπκπιεξσκαηηθά πξνο ηνλ γισζζηθφ θψδηθα, ζπαλίσο δε θαη απηνηειψο. Τα θηλεηηθά απηά ζεκεία πνπ «ιεηηνπξγνύλ σο επξύηεξεο ιεθηηθέο ζπλζέζεηο, ζπληζηώληαο όρη απιά ιεμηθή ζεκαζία αιιά ζύλνιν ζεκαζηώλ, δει. λόεκα» 1 γίλνληαη αληηιεπηά κε ηελ φξαζε θαη έρνπλ θαη απηά ζεκαίλνλ θαη ζεκαηλόκελνλ. Τν ζεκαηλφκελνλ είλαη ε έλλνηα (ιέμε ή ζπλδπαζκφ ιέμεσλ) πνπ «κεηαθέξεη» ην θηλεηηθφ ζεκείν, ελψ ην θηλεηηθφ ζεκαίλνλ δελ ζπληζηά ζπλδπαζκφ θσλεκάησλ ζε γξακκηθή δηάηαμε (φπσο ζπκβαίλεη ζην 1 Απφ ηνλ πξφινγν ηνπ Γ. Μπακπηληψηε ζην «Δπηθνηλσλψ ζηα Διιεληθά - Δλλνηνινγηθφ ιεμηθφ ρεηξνλνκηψλ θαη εθθξάζεσλ», 2008, ζ.11.

7 γισζζηθφ ζεκείν) αιιά θηλήζεηο ησλ ρεξηψλ, ζπρλά ζε ζπλδπαζκφ κε άιιεο θηλήζεηο ηνπ ζψκαηνο θαη εθθξάζεηο ηνπ πξνζψπνπ, νη νπνίεο εθηεινχληαη παξάιιεια. Η γιψζζα ησλ ρεηξνλνκηψλ είλαη ζπκβαηηθή θαη θνηλσληθά θαζηεξσκέλε. Γηα ηνλ ιφγν απηφ πξνηείλεηαη -ζην πιαίζην ηεο γισζζηθήο δηδαζθαιίαο- ε δηδαθηηθή αμηνπνίεζε ησλ ρεηξνλνκηψλ ζε θπζηθνχο θαη κε νκηιεηέο. Οη κελ Έιιελεο ζα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηνλ πινχην ησλ εθθξαζηηθψλ κέζσλ ηεο γιψζζαο ηνπο, νη δε μέλνη ζα εληνπίζνπλ ηηο ρεηξνλνκίεο πνπ δελ ζπκπίπηνπλ κε ηηο πξαθηηθέο ηεο δηθήο ηνπο θνπιηνχξαο θαη ζα ηηο απνκλεκνλεχζνπλ επθνιφηεξα ζπλδπάδνληάο ηεο κε ηηο αληίζηνηρεο εθθξάζεηο. Απφ πνχ, φκσο, κπνξεί θαλείο λα αληιήζεη ζρεηηθφ δηδαθηηθφ πιηθφ; Πνηεο ρεηξνλνκίεο/εθθξάζεηο πξνζθέξνληαη γηα δηδαζθαιία; Με πνηα θξηηήξηα ζα ηηο επηιέμεη; Πψο κπνξεί λα ηηο αμηνπνηήζεη δηδαθηηθά; Σηφρνο ηεο εξγαζίαο απηήο είλαη λα δψζεη απαληήζεηο ζηα παξαπάλσ θαίξηα εξσηήκαηα, ψζηε λα δηεπθνιπλζεί ν εθπαηδεπηηθφο πνπ ζα ζειήζεη λα εηζαγάγεη ηηο ρεηξνλνκίεο/εθθξάζεηο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία. 2. Κπιηήπια επιλογήρ σειπονομιών/εκθπάζεων και πποηάζειρ διδακηικήρ αξιοποίηζήρ ηοςρ Δίλαη θαλεξφ φηη ρεηξνλνκίεο ηνπ ηχπνπ: δηαβάδσ, γξάθσ, ηξψγσ, πίλσ θ.ιπ. δελ έρνπλ ελδηαθέξνλ απφ εθπαηδεπηηθή άπνςε, γηαηί δελ εμεηθνλίδνληαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν απφ γιψζζα ζε γιψζζα, θαζψο αθνινπζνχλ ηελ παγθνζκηνπνηεκέλε ρξήζε ηεο γιψζζαο ηνπ ζψκαηνο. Απφ ηελ άιιε κεξηά γηα έλαλ αιιφγισζζν δελ είλαη δχζθνιν λα θαληαζηεί ηε ζεκαζία κηαο ρεηξνλνκίαο, φηαλ ππάξρεη ζρέζε αλαινγίαο κε ηε ζεκαζία ηεο ή φηαλ ζπκπίπηεη κε απηή πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηε κεηξηθή ηνπ γιψζζα. Υπάξρνπλ φκσο πεξηπηψζεηο πνπ δελ είλαη δπλαηφ λα ππνπηεπζεί θαλείο ηε ζρέζε αλάκεζα ζηηο ρεηξνλνκίεο θαη ζην κήλπκα πνπ κεηαθέξνπλ, νπφηε ζε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο, ε θαηαλφεζε πξνυπνζέηεη ηε γλψζε θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ ζα πξέπεη λα απνηειέζνπλ αληηθείκελν δηδαζθαιίαο.

8 Μεηά απφ δηεμνδηθή έξεπλα φζνλ αθνξά ζηηο ρεηξνλνκίεο 2 πνπ είλαη ζήκεξα αλαγλσξίζηκεο απφ ηνπο Έιιελεο θαη πεξηιακβάλνληαη ζε κηα πξφζθαηε κειέηε 3, θαηαιήμακε ζε κηα ζεηξά απφ θξηηήξηα κε βάζε ηα νπνία ζα πξέπεη λα επηιέγνληαη νη ρεηξνλνκίεο πνπ ζα απνηειέζνπλ αληηθείκελν δηδαζθαιίαο. Οη ρεηξνλνκίεο πνπ πξνζθέξνληαη πεξηζζφηεξν γηα αμηνπνίεζε ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία είλαη εθείλεο πνπ εληάζζνληαη ζηηο αθφινπζεο θαηεγνξίεο: 1. Χεηξνλνκίεο πνπ ζπρλά ππνθαζηζηνύλ ην εθθώλεκα Σηνλ θαζεκεξηλφ πξνθνξηθφ ιφγν αθνινπζνχκε ζπρλά έλαλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ρσξίο ιφγηα είηε απφ έιιεηςε ρξφλνπ είηε απφ έιιεηςε δηάζεζεο λα κηιήζνπκε. Οη ρεηξνλνκίεο ηνπ ηχπνπ «πάξε δέθα», «δελ μέξσ», «πφζν θάλεη» πνπ ζπρλά ππνθαζηζηνχλ ην εθθψλεκα, κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ εθπαηδεπηηθά ζην πιαίζην ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ. Πξνηείλεηαη κία νκάδα εθπαηδεπνκέλσλ λα κηκείηαη κηα επηθνηλσληαθή πεξίζηαζε, ελψ κηα άιιε λα πεξηγξάθεη κε ιφγηα απηά πνπ βιέπεη. 2. Χεηξνλνκίεο πνπ δελ έρνπλ εκθαλή αλαινγηθή ζρέζε κε ηε ζεκαζία ηνπο Η αλαινγηθή ζρέζε αλάκεζα ζε κηα ρεηξνλνκία θαη ζηε ζεκαζία ηεο, άιινηε είλαη πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν εκθαλήο θαη άιινηε είλαη αλχπαξθηε. Σηελ εξψηεζε «Πψο πεγαίλεηο ζπλήζσο ζην γξαθείν;», ν ηξφπνο κεηαθίλεζεο θαζίζηαηαη πξνθαλήο, αλ θηλήζνπκε αζχγρξνλα ηνλ δείθηε θαη ηνλ κέζν, εκπξφο-πίζσ, φπσο θάλνπκε φηαλ 2 Με ην φξν ρεηξνλνκία λννχκε γεληθά ηνλ κε ιεθηηθφ ηξφπν έθθξαζεο ησλ αλζξψπσλ πνπ δελ πεξηνξίδεηαη κφλνλ ζηηο θηλήζεηο ησλ ρεξηψλ (ζηηο νπνίεο αξρηθά παξέπεκπε ν φξνο), αιιά θαη ζηηο θηλήζεηο ηνπ ζψκαηνο, ηηο εθθξάζεηο ηνπ πξνζψπνπ, θαζψο θαη ζηα κε θσλεηηθά παξαγισζζηθά ζεκεία (επηθσλήκαηα, γέιην, θιάκα). 3 Πξντφλ ηεο κειέηεο απηήο είλαη ην βηβιίν «Δπηθνηλσλψ ζηα Διιεληθά Δλλνηνινγηθφ ιεμηθφ ρεηξνλνκηψλ θαη εθθξάζεσλ» ην νπνίν ζπγθεληξψλεη ηηο ρεηξνλνκίεο πνπ είλαη θνξείο ζεκαζίαο ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν. Η θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ρεηξνλνκηψλ έγηλε κε βάζε ηε ζεκαζία ηνπο. Κάζε έλλνηα/ιήκκα πεξηιακβάλεη κία ή πεξηζζφηεξεο ρεηξνλνκίεο πνπ εληάζζνληαη ελλνηνινγηθά ζε απηή. Η θάζε ρεηξνλνκία παξνπζηάδεηαη κε ζθίηζν θαη ζπλνδεχεηαη απφ ηε ιεθηηθή απφδνζή ηεο, ηελ πεξηγξαθή ηεο, θαζψο θαη πξνηαζηαθφ παξάδεηγκα ηνπ θαζεκεξηλνχ ιφγνπ. Δπηπιένλ, αλαθέξνληαη παξαδείγκαηα γξαπηνχ ιφγνπ -απφ εθεκεξίδεο θαη ινγνηερληθά έξγα- ηα νπνία αληιήζεθαλ απφ ην ζψκα θεηκέλσλ ηνπ Δζληθνχ Θεζαπξνχ ηεο Διιεληθήο Γιψζζαο (ΔΘΔΓ) ηνπ Ιλζηηηνχηνπ Δπεμεξγαζίαο ηνπ Λφγνπ. Η φιε παξνπζίαζε νινθιεξψλεηαη κε ζρεηηθέο εθθξάζεηο, παξνηκίεο ή παξνηκηψδεηο θξάζεηο, ζπλνδεπφκελεο απφ πηζαλέο εθδνρέο γηα ηελ πξνέιεπζή ηνπο, θαζψο θαη κε ζηνηρεία πνιηηηζκηθνχ ραξαθηήξα.

9 πεξπαηάκε. Αληίζεηα δελ είλαη πξνθαλήο ε ζεκαζία ηνπ «πξηηο» (βι. Δηθφλα 1) θπξίσο ζηνπο κε θπζηθνχο νκηιεηέο. Εηθόλα 1: Πξηηο! Σηελ πεξίπησζε απηή, ζα κπνξνχζε ν δηδάζθσλ λα ρξεζηκνπνηήζεη ηελ θαηάιιειε ρεηξνλνκία θαη, ζηε ζπλέρεηα, λα δεηήζεη απφ ηνπο καζεηέο λα θαληαζζνχλ ηη ζέιεη λα πεη. Καη απηφ γηαηί ε αλαθάιπςε ηεο ζεκαζίαο ησλ ρεηξνλνκηψλ -πνπ είλαη εληαγκέλεο κέζα ζε επηθνηλσληαθέο θαηαζηάζεηο- δηεπθνιχλεη ηε δηαδηθαζία απνκλεκφλεπζεο. Δλαιιαθηηθά, ζα κπνξνχζε λα γξαθηεί ζηνλ πίλαθα ε πξφηαζε «Πξηηο πνπ ζα ζην δώζσ!» θαη ζηε ζπλέρεηα λα δεηεζεί απφ ηνπο καζεηέο λα ηελ εληάμνπλ ζε κηα επηθνηλσληαθή πεξίζηαζε θαη λα ηελ εθθξάζνπλ ρξεζηκνπνηψληαο ηελ θαηάιιειε ρεηξνλνκία. Γηα ηηο πεξηπηψζεηο ρεηξνλνκηψλ πνπ είραλ θάπνηε εκθαλή αλαινγηθή ζρέζε κε ηε ζεκαζία ηνπο, αιιά πνπ απηφ δελ ηζρχεη πιένλ ζήκεξα, πξνηείλεηαη λα γίλεηαη αλαθνξά ζηελ πξνέιεπζε ηεο έθθξαζεο. Να θαηαζηεί, δειαδή, ζαθέο ζηνπο καζεηέο φηη ε ρεηξνλνκία «κνχζηα» (ςέκαηα) δηθαηνινγείηαη (βι. Δηθφλα 2), δεδνκέλνπ φηη απνδίδεηαη ζηνπο εζνπνηνχο νη νπνίνη ηα παιηά ηα ρξφληα -αλάινγα κε ηνλ ξφιν ηνποέβαδαλ ςεχηηθν κνπζηάθη ή γέληα ηα νπνία ζπρλά ηνπο έπεθηαλ. Γη απηφ «ηξίρεο» θαη «κνχζη» θαηέιεμαλ λα ζεκαίλνπλ θάηη ην ςεχηηθν, ην ςέκα.

10 Εηθόλα 2: Μνύζηα (εμαζζ.) 3. Δηαθνξεηηθέο ρεηξνλνκίεο πνπ έρνπλ ηελ ίδηα ιεθηηθή απόδνζε Οη ρεηξνλνκίεο ζπκβάιινπλ ζην λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ νη καζεηέο όηη ην ίδην επηθψλεκα (π.ρ. νπνπ, θηνπ) ή κηα ίδηα ιέμε (π.ρ. ηφζν) κπνξεί λα εμεηθνλίδεηαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν αλάινγα κε ην αλ παξαπέκπεη ζε θάηη ζεηηθφ/πνιχ ή αξλεηηθφ/ιίγν. Γηα παξάδεηγκα ζηελ εξώηεζε «πόζν;», ε απάληεζε «ηόζν» κπνξεί λα εμεηθνληζηεί κε ηηο αθόινπζεο δύν δηαθνξεηηθέο ρεηξνλνκίεο 4 : α) ηόζν (δα) (Εηθόλα 3) θαη β) ηό(ν)ζν (Εηθόλα 4). Εηθόλα 3: Τόζν (δα) Εηθόλα 4: Τό(ν)ζν 4. Χεηξνλνκίεο πνπ αληηζηνηρνύλ ζε πεξηζζόηεξεο ζεκαζίεο Υπάξρνπλ ρεηξνλνκίεο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ κηα γφληκε ζπγρξνληθή πνιπζεκία. Πξνηείλεηαη ε πνιπζεκία ησλ ρεηξνλνκηψλ λα επηζεκαίλεηαη κέζα απφ ηελ παξάζεζε δηαθνξεηηθψλ επηθνηλσληαθψλ θαηαζηάζεσλ ζηηο νπνίεο ε ίδηα ρεηξνλνκία λα παίξλεη άιιε ζεκαζία. Γηα λα αλαπηχμνπκε ηε δεκηνπξγηθή έθθξαζε ησλ καζεηψλ κπνξνχκε λα ηνπο δεηήζνπκε λα γξάςνπλ έλαλ δηάινγν κε αθνξκή κηα ρεηξνλνκία, π.ρ. ζεθψλσ ςειά έλα πνηήξη. Δίλαη βέβαην φηη ε θαληαζία ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζα νδεγήζεη ζε πνηθηιία ιεθηηθψλ απνδφζεσλ (π.ρ. ρξφληα πνιιά, εηο πγείαλ, άζπξν πάην θ.ιπ.). Σηε 4 Τα ζθίηζα ζηηο Δηθφλεο 1, 2, 3, 4 θαη 5 είλαη δαλεηζκέλα απφ ην βηβιίν «Δπηθνηλσλψ ζηα Διιεληθά - Δλλνηνινγηθφ ιεμηθφ ρεηξνλνκηψλ θαη εθθξάζεσλ», Διιεληθά Γξάκκαηα, 2008 θαη θηινηερλήζεθαλ απφ ηνλ Λεπηέξε Βιαράθε.

11 ζπλέρεηα, ε θαηαγξαθή ησλ ιεθηηθψλ απηψλ απνδφζεσλ ζα επηηξέςεη ηελ νινθιεξσκέλε παξνπζίαζε ηεο πνιπζεκίαο ηεο θίλεζεο ηνπ «ζεθψλσ ςειά έλα πνηήξη». 5. Χεηξνλνκίεο πνπ εμεηθνλίδνληαη κε δηαθνξεηηθό ηξόπν ζηε κεηξηθή γιώζζα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ Η ρξήζε θνηλψλ εθθξάζεσλ ηνπ πξνζψπνπ ζε φινπο ηνπο πνιηηηζκνχο ππνζηεξίρζεθε πξηλ απφ πνιιά ρξφληα απφ ηνλ Κάξνιν Γαξβίλν 5 θαη επηβεβαηψλεηαη ζήκεξα κέζα απφ ηηο έξεπλεο πνπ δηεμήγαγε ν θαζεγεηήο ςπρνινγίαο Π. Έθκαλ 6 ζε ηζαγελείο πνπ δνχζαλ ζηα πςίπεδα ηεο Παπνχα Νέαο Γνπηλέαο (Ekman, 1975, Foreman, 2003). Έηζη, ελψ νη εθδειψζεηο αγαλάθηεζεο, πφλνπ, αεδίαο θ.ιπ. απνηππψλνληαη ζην πξφζσπν φισλ ησλ αλζξψπσλ κε ηνλ ίδην πεξίπνπ ηξφπν 7, εληνχηνηο εθθξάδνληαη κε δηαθνξεηηθέο ιέμεηο θαη ρεηξνλνκίεο. Γηα παξάδεηγκα, Έιιελεο θαη Γάιινη ζα ληψζνπλ αγαλάθηεζε κε ηνλ ίδην ηξφπν (ελδερνκέλσο ε έληαζε λα δηαθέξεη) αλ δνπλ θάπνηνλ λα θέξεηαη σο ηξειφο, σζηφζν νη κελ Γάιινη ζα αθνπκπήζνπλ δπν-ηξεηο θνξέο ηνλ δείθηε επάλσ ζηνλ θξφηαθν, νη δε Έιιελεο -κε ηελ παιάκε ζηξακκέλε πξνο ηα αξηζηεξά- ζα ζηξίςνπλ πξνο ηα δεμηά ηα δάρηπια, ζαλ λα ζέινπλ λα βηδψζνπλ κηα βίδα πνπ έρεη ιαζθάξεη. Δίλαη γεγνλφο φηη ε πξνψζεζε ηεο δηαπνιηηηζκηθήο ζπλείδεζεο επηηπγράλεηαη επθνιφηεξα κέζα ζηηο δηαπνιηηηζκηθέο ηάμεηο. Γηα παξάδεηγκα, ν γάιινο καζεηήο ζα ζπλεηδεηνπνηήζεη επηθνηλσλψληαο κε ηνπο έιιελεο ζπκκαζεηέο ηνπ φηη ν κεζπζκέλνο δελ εμεηθνλίδεηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ έρεη ζπλεζίζεη ζηε γιψζζα ηνπ θαη ν βνχιγαξνο καζεηήο φηη ε ρεηξνλνκία πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα λα πεη «λαη» κνηάδεη κε ηνλ ειιεληθφ ηξφπν άξλεζεο. Καηά ζπλέπεηα ε δηδαθηηθή πξνζέγγηζε ησλ ρεηξνλνκηψλ πνπ εμεηθνλίδνληαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζηε κεηξηθή γιψζζα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ κπνξεί λα απνηξέςεη ηηο πεξηπηψζεηο παξεξκελεηψλ θαη παξεμεγήζεσλ. Η πξνηεηλφκελε παηδαγσγηθή πξνζέγγηζε βαζίδεηαη ζε επηθνηλσληαθέο πεξηζηάζεηο 5 Ήδε απφ ην 1872, ν Γαξβίλνο ππνζηήξηδε φηη ππάξρεη ζηελή ζρέζε αλάκεζα ζηα ζπλαηζζήκαηα θαη ζηελ έθθξαζε ηνπ πξνζψπνπ θαη φηη απηή εθθξάδεηαη κε ηνλ ίδην ηξφπν ζε φινπο ηνπο πνιηηηζκνχο. 6 Ο Ekman δηαθξίλεη ηα εμήο βαζηθά ζπλαηζζήκαηα: επηπρία, έθπιεμε, θφβν, ζιίςε, αγαλάθηεζε, αεδία/πεξηθξφλεζε, ελδηαθέξνλ, ηα νπνία θαζξεθηίδνληαη θαη ζηηο ηξεηο δψλεο ηνπ πξνζψπνπ: α) κέησπν θαη θξχδηα, β) κάηηα θαη βιέθαξα θαη γ) κάγνπια, κχηε, ζηφκα θαη ζαγφλη (1975). 7 Οη ειάρηζηεο δηαθνξνπνηήζεηο πνπ είλαη δπλαηφ λα ππάξμνπλ νθείινληαη ζηε κεγάιε επειημία θαη ηελ απεξηφξηζηε εθθξαζηηθφηεηα πνπ έρεη ην αλζξψπηλν πξφζσπν.

12 θαηά ηηο νπνίεο παξεξκελεχεηαη ε ζεκαζία ησλ ρεηξνλνκηψλ ψζηε κέζα απφ ρηνπκνξηζηηθέο θαηαζηάζεηο λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ νη εθπαηδεπφκελνη ηηο αηηίεο πνπ νδεγνχλ ζηε ζχγρπζε. Γηα παξάδεηγκα, κε αθνξκή ηε ρεηξνλνκία πνπ ρξεζηκνπνηνχκε γηα λα δεηήζνπκε ηνλ ινγαξηαζκφ (βι. Δηθφλα 6) κπνξνχκε λα θαληαζηνχκε κηα επηθνηλσληαθή θαηάζηαζε ζε κηα ηαβέξλα φπνπ έλαο μέλνο γηα λα δεηήζεη έλα ζηπιφ, θάλεη ζαλ λα γξάθεη θάηη ζην αέξα θαη ν ζεξβηηφξνο ηνπ θέξλεη ηνλ ινγαξηαζκφ. Δηθφλα 6: Τνλ ινγαξηαζκφ 6. Χεηξνλνκίεο πνπ βαζίδνληαη ζε ειιεληθέο πξαθηηθέο Οη ρεηξνλνκίεο πνπ βαζίδνληαη ζε έζηκα, πξνιήςεηο θαη ζπλήζεηεο ησλ Διιήλσλ απαηηνχλ εηδηθή πξνζέγγηζε ψζηε λα θαηαλνεζεί ε ζεκαζία ηνπο απφ ηνπο μέλνπο. Σίγνπξα ππάξρνπλ ρεηξνλνκίεο πνπ βαζίδνληαη ζε παξαπιήζηεο πξαθηηθέο (π.ρ. γηα λα απνηξαπεί ην θαθφ νη Έιιελεο «ρηππνχλ μχιν», ελψ νη Γάιινη «αγγίδνπλ μχιν»). Ωζηφζν ππάξρνπλ θαη ρεηξνλνκίεο πνπ πξέπεη νπσζδήπνηε λα απνηειέζνπλ αληηθείκελν δηδαζθαιίαο, φπσο «Φηνπ! Φηνπ! Σθφξδα!» (βι. Δηθφλα 5). Σε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο, ρξήζηκν ζα ήηαλ -εθηφο απφ ηελ πεξηγξαθή ηεο ρεηξνλνκίαο θαη ηελ παξνπζίαζε άιισλ εθθξάζεσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη Έιιελεο γηα λα απνηξέςνπλ ην κάηηαζκα, (π.ρ. θηνπ λα κε βαζθαζείο, ζθφξδα ζηα κάηηα ζνπ, θηχζε ηνλ λα κελ ηνλ καηηάζεηο, κάηη λα κε ζε πηάζεη, θηχζε ηνλ θφξθν ζνπ, θηνπ λα κελ ζε καηηάζσ) λα δψζνπκε ζπκπιεξσκαηηθά ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο θαη πιεξνθνξίεο γηα άιιεο ζρεηηθέο ζπλήζεηεο ησλ Διιήλσλ, φπσο ην θξέκαζκα ζθφξδνπ ζηελ είζνδν ζπηηηνχ ή θαηαζηήκαηνο, ην θπιαρηφ, ηε γαιάδηα ράληξα ή ην καηάθη, ην μεκάηηαζκα (Αλησλίνπ-Κξεηηθνχ, 2008: 62-64).

13 3. Ανηί επιλόγος Εηθόλα 5: Φηνπ! Φηνπ! Σθόξδα! Σε κηα θνηλσλία πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ πνιπγισζζία θαη ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα, ε αμηνπνίεζε ησλ ρεηξνλνκηψλ ζην πιαίζην ηεο γισζζηθήο δηδαζθαιίαο ζε θπζηθνχο θαη κε νκηιεηέο επηηξέπεη ηελ πξνζέγγηζε ηεο ίδηαο ηεο επηθνηλσλίαο σο ηξφπνπ έθθξαζεο ελφο ιανχ. «Η λνεκαηηθή γιώζζα ησλ ρεηξνλνκηώλ θαη εθθξάζεσλ εληζρύεη θαη ρξσκαηίδεη ηε βησκαηηθή (emotive) πιεπξά ηεο επηθνηλσλίαο καο ( ) γηαηί ιεηηνπξγεί πεξηζζόηεξν ζαλ κηα κνξθή θηλεηηθνύ επηηνληζκνύ, πνπ ελεξγνπνηείηαη από ηνλ νκηιεηή γηα λα εθθξάζεη ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο κε εληνλόηεξν ηξόπν ζπλαηζζήκαηα, ζπγθηλήζεηο, κελύκαηα ςπρηθνύ πεξηερνκέλνπ ή ππνθεηκεληθνύ ζρνιηαζηηθνύ ραξαθηήξα» 8. Οη ρεηξνλνκίεο, ιφγσ ηεο θχζεο ηνπο, θηλεηνπνηνχλ ην ελδηαθέξνλ ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη επηηξέπνπλ ηε βησκαηηθή κάζεζε. Η κίκεζε ησλ θηλήζεσλ κηαο ρεηξνλνκίαο ζπλνδεπφκελε απφ ηε ιεθηηθή ηεο απφδνζε επηηξέπεη ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα βηψζνπλ κηα επηθνηλσληαθή πεξίζηαζε θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν λα απνκλεκνλεχζνπλ επθνιφηεξα ηε ρεηξνλνκία θαη ηε ζεκαζία ηεο. Δίλαη θπζηθφ λα ππνθηλείηαη ην ελδηαθέξνλ ησλ αιιφθσλσλ εθπαηδεπνκέλσλ κέζα απφ πξνζεγγίζεηο απνθσδηθνπνίεζεο ηεο ζεκαζίαο ησλ ρεηξνλνκηψλ, γηαηί αλαθαιχπηνπλ πψο δεη, εθθξάδεηαη θαη δεκηνπξγεί έλαο ιαφο. Καη είλαη αθφκε πην θπζηθφ λα κεγαιψλεη ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα απηφλ ηνλ ιαφ, φηαλ κπνξνχλ λα δηαθξίλνπλ αλαγλσξίζηκα ζηνηρεία ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη ζηε λννηξνπία ηνπ. 8 Απφ ηνλ πξφινγν ηνπ Γ. Μπακπηληψηε ζην «Δπηθνηλσλψ ζηα Διιεληθά - Δλλνηνινγηθφ ιεμηθφ ρεηξνλνκηψλ θαη εθθξάζεσλ», 2008, ζ.12.

14 Η πξνζέγγηζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ε απνδνρή ηεο κπνξεί λα επηηεπρζεί κε ηε ζχγθξηζε εθθξάζεσλ θαη ρεηξνλνκηψλ ηεο ειιεληθήο θαη ηεο κεηξηθήο γιψζζαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Άιισζηε ηέηνηνπ ηχπνπ δξαζηεξηφηεηεο επηηξέπνπλ ηελ θαηαλφεζε ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, εληζρχνπλ ηελ πνιηηηζκηθή θαη γισζζηθή ηαπηφηεηα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη εδξαηψλνπλ ηελ επηθνηλσλία θαη ηελ αξκνληθή ζπλεξγαζία ησλ ιαψλ. Αξθεί ν εθπαηδεπηηθφο λα ζειήζεη λα αμηνπνηήζεη ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία ηηο ρεηξνλνκίεο/εθθξάζεηο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη Έιιελεο φηαλ κηιάλε θαη λα αθνινπζήζεη ηα θξηηήξηα πνπ πξναλαθέξζεθαλ- αληιψληαο δηδαθηηθφ πιηθφ απφ ην Δλλνηνινγηθφ ιεμηθφ ρεηξνλνκηψλ θαη εθθξάζεσλ θαη πξνηείλνληαο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζπλδπάδνπλ ηελ πεξηγξαθή ηεο ρεηξνλνκίαο, ζρεηηθέο εθθξάζεηο, πξφζζεηα ζηνηρεία πνιηηηζκηθνχ ραξαθηήξα, παξνηκίεο ή παξνηκηψδεηο θξάζεηο θαη πηζαλέο εθδνρέο γηα ηελ πξνέιεπζή ηνπο. Βιβλιογπαθία Darwin, Ch The expression of emotion in human face, London. Ekman, P Unmasking the Face, Englewood Cliffs, New York. Foreman, J Η γιψζζα ησλ ζπλαηζζεκάησλ, ζην Βήκα Science, 24 Απγνχζηνπ. Αλησλίνπ-Κξεηηθνχ, Ι Επηθνηλσλώ ζηα Ειιεληθά - Ελλνηνινγηθό ιεμηθό ρεηξνλνκηώλ θαη εθθξάζεσλ, Σεηξά: Γιψζζα Κείκελν Δπηθνηλσλία, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα. Μπαξαθιήο, Φ Γλσκηθά θαη παξνηκίεο, 8 ε έθδνζε, Δθδφζεηο Δζηία, Αζήλα. Ναηζνχιεο, Τ Λέμεηο θαη θξάζεηο παξνηκηώδεηο, Γ Έθδνζε, Δθδφζεηο Φησηέιιε, Αζήλα.